Eetstoornissen, ziekteverzuim en ontslagen, verbroken relaties en zelfmoorden. In de winter slaan deze fenomenen in Finland toe als een epidemie en verlammen een belangrijk deel van de bevolking.

Tekst & fotografie: Jochem Wijnands

"Ik word 's ochtends wakker. Het is buiten donker en het voelt alsof ik maar drie uur heb geslapen. Ik moet naar mijn wekker kijken om te weten of het nog ochtend of al nacht is. Om 09.00 uur ga ik naar mijn werk, de straten zijn gevuld met mensen in donkere jassen, verlicht door de stadslantaarns. Als het regent, worden hun lichamen en paraplu's afgebeeld tegen de plassen. Eenmaal in de Openbare Bibliotheek, waar ik werk, observeer ik mijn collega's. Ze komen ongelukkig binnen, gaan aan hun bureau zitten en doen hun werk onder de kunstmatige lampen, die hun gezichten groen en geel doen lijken. Om 10.30 uur begint het buiten langzaam licht te worden. Op bewolkte dagen, waarvan we er nogal wat hebben, maakt daglicht geen schijn van kans. Tijdens de lunch loop ik graag buiten, maar vaak is er geen tijd, dus ik neem genoegen met een broodje en een kop koffie in de bedrijfskantine en haast me terug naar het werk. Om 15.00 uur is het weer donker, en als ik om 17.00 uur naar huis ga, lijkt het alsof de dag onopgemerkt voorbij is gegaan. Dagen veranderen in weken en weken in maanden. Vraag je me of ik depressief ben? Natuurlijk ben ik dat!", zegt Suvi Pesonen uit Helsinki. Om haar winterdepressie te bestrijden volgt ze nu groepstherapie met licht in een ziekenhuis. Ze vervolgt: "En er zijn dagen dat ik niet eens de moeite neem om op te staan en me aan te kleden. Dat zijn de ergste."

Finland leidt massaal aan Seizoensgebonden Affectieve Stoornis (SAD) oftewel winterdepressie, die wordt veroorzaakt door een gebrek aan zonlicht. Het is een ernstige vorm van depressie. Het lichaamsritme dat ons dag- en nachtritme en de productie van bepaalde hormonen regelt, functioneert niet goed. SAD is een ziekte net als diabetes, die behandeld kan worden door aan te vullen wat ontbreekt. In het geval van diabetes is dat insuline, in het geval van SAD is dat licht. De belangrijkste oorzaak is puur fysiek, en niet mentaal, zoals bij andere vormen van depressie. Het belangrijkste kenmerk is dat het verschijnt in de winter, wanneer het donker is, en volledig verdwijnt in de zomer, wanneer het licht is. Om redenen die niet volledig begrepen worden, raakt het vooral vrouwen tussen de twintig en vijfenveertig jaar oud. Maar gelukkig is er een effectieve remedie: het opnemen van het licht van zeer heldere daglichtlampen. Voor een bezoeker roept een winterwandeling door Helsinki onwillekeurig gedachten op aan een kas, wat het eigenlijk ook is. Want net als groenten hebben mensen ook licht nodig om te groeien en te leven.

Nina Hyvärinen is de prima ballerina van het Finse Nationale Ballet en zeer populair bij de Finnen. Nina is mooi, grappig, een zeer getalenteerde danseres en... depressief. Tenminste, in de winter. "Ik ben heel open over mijn situatie, net als de meeste Finnen. Depressief zijn is niets om je voor te schamen, het betekent niet dat je gek bent." Ze vervolgt: "Om goed te kunnen dansen, moet ik in perfecte conditie zijn, niet alleen fysiek maar ook mentaal. Om goed te zijn, moet ik me goed voelen. Als ik net ruzie heb gehad met mijn vriend kan dat invloed hebben op mijn prestaties en zelfs blessures veroorzaken. Toen ik een tiener was, maakte het niet uit of het zomer of winter was. Maar naarmate ik ouder werd, begon het gebrek aan licht me te beïnvloeden, totdat de winters me langzaam maar zeker opslokten, totdat ik erin verdween en ik het gevoel had dat ik zou stikken. Ik begon steeds meer te eten - niet erg slim als je een danseres bent die op haar gewicht moet letten, en de inspanning om te dansen werd steeds groter tot het punt dat de winterdepressie serieus mijn carrière bedreigde. Ik dacht dat het nooit zou eindigen. Maar op een dag, ongeveer vijf jaar geleden, gebeurde er iets. Tijdens een trainingssessie in januari, de meest deprimerende maand van allemaal, knapte mijn knie. Hij gaf gewoon onder me weg en ik ging naar de grond. Terwijl ik daar lag, voelde ik geen pijn, geen woede, geen angst. Alleen opluchting! Ik was eigenlijk blij dat ik niet meer hoefde te dansen. Kun je je voorstellen, de prima ballerina was blij met haar blessure! Het was mijn lichaam dat de grens had getrokken en me een duidelijke waarschuwing had gegeven om mijn depressie serieus te nemen. Wat ik ook deed. Vanaf dat moment gebruikte ik daglichtlampen om me door de winter heen te helpen, en ik voelde me veel beter. Ik neem 's ochtends licht in huis en terwijl ik in het theater stretcho. Sterker nog, er zijn nu veel lampen beschikbaar en de meeste andere dansers gebruiken ze ook. Zelfs als ik naar plaatsen reis zoals Parijs of Milaan, neem ik mijn lamp mee."

Op het noordelijk halfrond, hoe verder je naar het noorden gaat, hoe donkerder het wordt in de winter, hoe meer mensen last hebben van SAD. Dus het probleem doet zich niet alleen voor in Finland, hoewel het zo zou kunnen lijken, omdat Finland het verst is in het herkennen van de enorme invloed die het heeft op de samenleving. Fins onderzoek toont aan dat 75% van alle vrouwen in de leeftijdsgroep van 20 tot 45 jaar vormen van SAD vertonen, en dat 5 tot 10% ernstige winterdepressies heeft, wat vijf keer meer is dan bij mannen. Probeer je voor te stellen dat in een land de helft van het jaar bijna de helft van de productieve bevolking ziek is? Timo Partonen is een arts en senior onderzoeker die al tien jaar winterdepressie bestudeert. Hij zegt: "We zijn een schizofreen land, met twee compleet tegenovergestelde persoonlijkheden. Vrolijk en sociaal in de zomer, maar somber en inert in de winter. Winterdepressie in Finland is de meest voorkomende ziekte, en weet je wat? De afgelopen jaren maakt de opwarming van de aarde het probleem erger! We hadden vroeger veel sneeuw, wat het weinige licht reflecteerde dat er was, maar nu regent het meestal." Partonen vervolgt: "Wat deze vrouwen nodig hebben, is licht, licht, licht, en omdat we ze niet allemaal naar de Canarische Eilanden kunnen sturen, is het integreren van daglichtlampen in hun dagelijks leven de beste oplossing geworden. In een café, een kapsalon, een sportschool of het openbaar vervoer vind je deze lampen geïnstalleerd. En de meeste moderne bedrijven stellen ze beschikbaar voor hun personeel."

Karin Haring (36): "Toen ik achttien jaar oud was, was ik een gelukkig en levenslustig persoon met een nogal zorgeloze houding. Toen begon ik moe te worden. Ik kon dagenlang slapen en eenmaal wakker kon ik mezelf niet aanzetten tot iets. Dit werd steeds erger. Ik was bang om mensen te ontmoeten, probeerde elk mogelijk contact te vermijden. Ik spendeerde dagen gewoon op de bank, tv te kijken. Als de telefoon ging, nam ik niet op. In plaats daarvan trok ik de stekker eruit. Ik had vreselijke stemmingen. Soms boos, soms verdrietig, maar altijd onvoorspelbaar. Bijvoorbeeld een dichtslaande deur kon al deze emoties teweegbrengen. Op dit punt in mijn leven werkte ik bij een verzekeringsmaatschappij. Mijn collega's en de kwaliteit van mijn werk leden onder mijn depressie, en op een gegeven moment meldde ik me ziek en bleef thuis. De bedrijfsarts zei dat ik deed alsof en wilde dat ik weer ging werken. Ik kon niet vechten, kon niets doen, dus om weg te komen van dit alles nam ik ontslag. Ik was ellendig. Ik had altijd van die baan gehouden, hield van mijn leven, wat gebeurde er met me? Een aantal keer was ik in therapie, waar ze me over mijn kindertijd lieten praten, maar zonder effect. Ik was altijd een gelukkig persoon geweest en wist dat praten over het verleden niets zou oplossen. Toch probeerde ik het. Ik ontmoette een persoon waar ik echt verliefd op werd. Een geweldige man, romantisch en sterk. 'Wat me aan je bevalt is je energie,' zei hij, na twee maanden, 'en het feit dat je altijd glimlacht.' Ik was geschokt. Ik besefte dat hij niet wist dat binnen in mij deze andere persoon verstopt zat die ofwel huilde of sliep of schreeuwde. Hij wist niet wat er zou gaan gebeuren. Maar al snel ontdekte hij het en binnen een half jaar verliet hij me. Ik was zo diep gezonken dat het me zelfs niet kon schelen. Ik bereikte het punt dat ik eruit wilde stappen, mijn leven beëindigen. Als ik maar de energie had gehad, zou ik dat hebben gedaan. Toen veranderde mijn geluk. Tijdens een van mijn goede maanden ontmoette ik een andere man, maar niet het soort dat wegrent in slechte tijden. Hij nam het op zich om me te helpen. Na nog wat meer artsen te hebben bezocht, ontmoette ik een psychiater die wilde weten of mijn problemen verdwenen in de lente en begonnen in de herfst. Dat deden ze. Ik was zo verbaasd. Hoe kan het dat ik zelf zo'n voor de hand liggend feit niet had opgemerkt? Mijn eerste lichttherapie heb ik met mijn man gevierd met een diner bij kaarslicht voor twee. "Ik was zo blij dat ik weer normaal kon leven."

Professor Chris Thompson, gevestigd in het Verenigd Koninkrijk en een van de belangrijkste autoriteiten op het gebied van SAD, zegt: "Het heeft de medische wereld erg lang geduurd om te realiseren dat zoiets als een winterdepressie of SAD bestond. In de vroege jaren '80 werden in de Verenigde Staten de eerste proefschriften gepubliceerd, maar pas de laatste jaren is er een volledig bewustzijn van het probleem ontstaan. Het feit dat het zo lang heeft geduurd, is vooral vreemd, en nogal triest, omdat het zeker geen zeldzaam fenomeen is. Zo veel mensen lijden eraan." Het is dan ook niet verrassend dat het een Finse vrouw was die de heldere consumentenapplicatie voor licht ontwikkelde, die de Finse winters voorgoed heeft veranderd. De getalenteerde en heldere Elina Talonen, die nu haar eigen marketingcommunicatiebureau leidt, was in de jaren negentig marketingmanager van Philips. "Ik was me heel erg bewust van het probleem van winterdepressie, of winterblues zoals we het noemen in onze communicatie, en het feit dat er geen oplossing bestond. Op een dag kreeg ik te horen dat we overvoorraad hadden van lampen die we normaal gebruiken in zonneverzorgingsproducten. Ik liet ze verwerken tot betaalbare daglichtlampen, en dat werd meteen een groot succes."

Op een bepaalde manier is SAD een ziekte van de beschaving, een moderne ziekte. Vroeger, honderden jaren geleden, zouden mensen wakker worden wanneer het licht werd en gaan slapen wanneer het donker werd. Ze volgden het ritme van de seizoenen op dezelfde manier als de natuur: lente en zomer waren tijden van grote activiteit en groei, maar in de winter trokken ze zich zoveel mogelijk terug en waren voorzichtig om geen energie te verspillen. Tegenwoordig hebben we met behulp van elektrisch licht, centrale verwarming, airconditioning en wat dan ook heel effectief de verschillen tussen dag en nacht, winter en zomer geëlimineerd. Er wordt van ons verwacht dat we hard werken en productief zijn, zelfs in de winter. Maar ons lichaam herinnert zich nog steeds de natuurlijke cyclus van de seizoenen en reageert sterk op de kortere dagen.

Vrouwen die lijden aan SAD vinden vaak dat hun leven op zijn kop staat. Ze kunnen hun baan verliezen, hun partners kwijtraken, geïsoleerd raken, soms zelfmedicatie met alcohol gebruiken, zoals de Finnen de neiging hebben te doen, of erger nog, een zelfmoordpoging ondernemen. Een van de verborgen symptomen die relatieproblemen veroorzaakt, is het volledige gebrek aan libido. "Toen ik depressief was, vond ik alleen al de gedachte aan seks weerzinwekkend. Daarnaast was ik gewoon te moe om er zelfs maar over na te denken", zegt de mooie Maria Vuorinen. "Na drie jaar gaf mijn man het op. Hij kon niet accepteren dat deze seksueel actieve vrouw die hij in de zomer kende, in de winter veranderde in een zombie die hem het hele seizoen geen seks gaf. Hij deed het klassieke en ging er vandoor met zijn secretaresse." Maar gelukkig is lichttherapie ook zeer effectief in het verbeteren van iemands libido. Timo Partonen, senior onderzoeker: "Extra licht verbetert de concentratie en geeft energie, zelfs aan een gezond persoon, dus het mag geen verrassing zijn dat ook de seksuele energie wordt gestimuleerd. Er is zelfs onderzoek gedaan om te zien of lichttherapie de vruchtbaarheid van vrouwen kan verbeteren, maar helaas zal het project niet worden voltooid. Het zou zeer interessant zijn om het uitgevoerd te zien."

Elina Talonen, de uitvinder van de heldere lamp voor consumenten: "In Finland is het gebruik van daglichtlampen nu zo gebruikelijk dat je ze overal vindt in openbare ruimtes. Sterker nog, vrouwen kunnen praktisch van helder licht naar helder licht springen en toch een normale dag in de stad doorbrengen." Voor een bezoeker roept een wandeling door Helsinki onwillekeurig gedachten op aan een kas, wat het eigenlijk ook is. Net als groenten hebben mensen ook licht nodig om te groeien en te leven. Er zijn cafetaria's en cafés zoals Café Engel, waar de Finnen hun nodige hoeveelheid kunstmatig daglicht opnemen terwijl ze een kopje koffie drinken en de krant lezen. De eigenaar, Harri Sjoberg, kent zijn vaste klanten. "Ze komen binnen, stellen hun horloge in, bestellen een ontbijt of lunch, en na precies een half uur of veertig minuten gaat hun wekker af. Ze betalen hun rekening en vertrekken. Hetzelfde de volgende dag." Dan zijn er kapsalons die heldere lampen hebben, zoals bijvoorbeeld de beroemde salon van Vuokko Mattila in het regeringsdistrict van Helsinki. Een "coupe soleil" en een uur staren naar een daglichtlamp zijn een zekere remedie om de depressie te verlichten. "En mijn personeel, bijna allemaal vrouwen, is het gelukkigst van allemaal!", wijst Vuokko aan. De vierentwintigjarige Tarja Vartiainen, die haar haar laat doen, is een kunststudent. Met haar glimlachende gezicht lijkt ze helemaal niet depressief. Is ze dat? Ze zegt: "Laten we het zo zeggen, deze lampen werken echt!" Veel sportscholen en aerobicslessen bieden het gebruik van heldere lampen aan. Senior onderzoeker Timo Partonen: "De combinatie van lichaamsbeweging en lichttherapie is vooral effectief in het bestrijden van een winterdepressie, eigenlijk effectiever dan welke andere behandeling dan ook." Dus in plaats van tijdens het ontbijt in een fel licht te staren en zo de rest van het gezin te vervreemden, geven veel vrouwen er de voorkeur aan om dagelijks een uur op de fiets te trainen terwijl ze lichttherapie ondergaan. Het verhaal van Tarja Parkkinen (39) is dat van velen: "Ik was moe, kon 's ochtends niet wakker worden. 's Avonds keek ik tv en at chocolade. Het dreef mijn dochter Nelli, die nu twaalf is, tot waanzin. Sinds twee jaar ga ik vier keer per week naar de sportschool, en mijn leven is weer normaal," En dan zijn er de talloze bedrijven, zoals Taivas, een van de grootste reclamebureaus in Finland. De president, Jussi Nurmio, heeft vorig jaar tien heldere lampen geïnstalleerd en dit jaar nog eens twaalf besteld. Hij zegt: "In de winter wordt iedereen gewoon f*** depressief." Mannen ook? "Nou, sommigen, vooral degenen die in de reclamewereld werken, omdat ze gevoeliger zijn." Tegenover hem zit de ambitieuze Sirkka Norha (36), die een zeer succesvolle accountdirecteur is. "Ze is een aanwinst, we houden van haar, we willen niet dat ze depressief wordt!" Elina Talonen, toen haar werd gevraagd hoe ze zich voelt als ze kijkt naar deze heldere lichttrail die ze heeft veroorzaakt, reageert bescheiden: "In de Finse winters is licht als water in de woestijn. Wat ik deed door de heldere lamp te ontwikkelen, was gewoon marketing." Maar het was meer dan dat: Elina's lampen hebben geholpen om het leven van veel Finse vrouwen te redden.

"In een land waar het daglicht schaars is, worden de seizoenen niet alleen geteld in dagen of maanden, maar vooral in de schaarse uren van direct zonlicht. Dus zelfs het meest bescheiden stukje zon wordt hier koesterend verwelkomd," zegt Sari Mattila, een vrouw die net haar dagelijkse portie lichttherapie heeft gehad. Het lijkt bijna een choreografie van een modern ballet wanneer ze zich naar haar werk haast.

Sari en duizenden andere Finse vrouwen hebben zichzelf geherdefinieerd als 'lichtzoekers'. Ze zijn niet alleen op zoek naar de zon, maar ook naar de kunstmatige helderheid die hen helpt te overleven in de donkere wintermaanden. Een belangrijke speler in dit verhaal is de lichtindustrie, die een vitale rol speelt in het dagelijks leven van deze vrouwen.

De markt voor lichttherapie is booming. Voorheen alleen beschikbaar in ziekenhuizen en klinieken, zijn deze lampen nu overal te vinden, van huizen tot kantoren en openbare ruimtes. Fabrikanten hebben hun producten aangepast om te voldoen aan de behoeften van vrouwen die op zoek zijn naar een remedie tegen winterdepressie.

Deze lichtzoekers hebben hun eigen rituelen ontwikkeld. 's Morgens vroeg, nog voor zonsopgang, zitten ze voor hun speciale lampen, drinken hun koffie en lezen de krant. Het is hun dagelijkse dosis om de donkere ochtenden te doorstaan en de dag met enige energie te beginnen.

Finland heeft niet alleen geleerd om SAD te herkennen en te bestrijden, maar heeft ook manieren gevonden om er commercieel van te profiteren. Elina Talonen, de visionaire marketeer, zag niet alleen een probleem, maar ook een zakelijke kans. Haar uitvindingen veranderden niet alleen het leven van vrouwen, maar openden ook nieuwe deuren voor ondernemerschap in het land.

Het is een verhaal van veerkracht, innovatie en aanpassingsvermogen. Een land dat bekend staat om zijn lange, donkere winters heeft niet alleen geleerd hoe het hiermee om moet gaan, maar heeft ook nieuwe oplossingen gevonden die niet alleen het leven van mensen verbeteren, maar ook economische kansen creëren.

Het verhaal van SAD en de zoektocht naar licht is niet alleen het verhaal van vrouwen die het hoofd bieden aan een seizoensgebonden depressie, maar het is ook het verhaal van een samenleving die heeft geleerd om te reageren op de uitdagingen van de natuur met innovatie en ondernemerschap.Terwijl de winterdagen langer worden, blijft Finland doorgaan met het omarmen van het licht, niet alleen als een bron van energie en leven, maar ook als een symbool van hoop en veerkracht in de donkerste tijden.

En zo gaat het verhaal van SAD, van de donkere dagen die niet alleen duisternis brachten, maar ook het schijnsel van een nieuwe industrie en een veerkrachtige samenleving die zich aanpast aan de grillen van de natuur. Het verhaal van licht, leven en veerkracht zal altijd doorgaan, zelfs in de donkerste dagen van het jaar.

Het is een verhaal dat wordt verteld in de straten van Helsinki, op de werkplekken van vrouwen, in de innovatieve laboratoria van lichtfabrikanten, en in het hart van elke persoon die geleerd heeft om het licht te omarmen als een bron van hoop, genezing en hernieuwde energie.

Het verhaal van Seasonal Affective Disorder is niet alleen een verhaal van overleven, maar ook van triomf over duisternis. Het is een verhaal dat ons eraan herinnert dat zelfs in de diepste duisternis van de winter, het licht van veerkracht en doorzettingsvermogen kan schijnen.

En dus blijven de vrouwen van Finland, de lichtzoekers, hun dagelijkse rituelen voortzetten, hun lampen omarmen en het licht vinden, niet alleen in de lucht, maar ook in zichzelf. Want in het vinden van het licht, vinden ze de kracht om te gedijen in de donkerste dagen en om te bloeien wanneer de zon eindelijk weer aan de horizon verschijnt."